Nhà ở của người Hà Nhì là nơi mang đậm nét nhất, nó thể hiện các phong tục tập quán, lối sống của mỗi cá nhân, nhóm người hay một tộc người. Ngôi nhà của dân tộc Hà Nhì khác với các dân tộc khác chính là được làm gần như hoàn toàn bằng đất và đá. Tuy ngôi nhà được trình bằng đất nhưng rất kiên cố, đặc biệt thường tạo cảm giác ấm áp về mùa đông và mát mẻ vào mùa hè. Ngôi nhà được dựng lên bằng tình cảm, sự hỗ trợ của anh em, họ hàng trong thôn bản, ngôi nhà như một minh chứng cho tinh thần đoàn kết của một cộng đồng. Nhà trình tường là những ngôi nhà được làm bằng đất, là minh chứng cho sự thích ứng của dân tộc Hà Nhì với điều kiện vô cùng khắc nghiệt ở miền núi cao để xây dựng một cuộc sống ổn định, trường tồn của cộng đồng.
Bản làng yên bình
Vẻ đẹp của những ngôi nhà trình tường của người Hà Nhì thể hiện trước hết là về mặt kiến trúc. Nhà thường được dựng theo hình vuông với bốn mái hình chóp và thường không có hiên. Mỗi ngôi nhà rộng chừng 65 – 80 m2, dù nhà to hay nhỏ vẫn có vẻ cân đối, mang tính thẩm mỹ cao. Người Hà Nhì thường xây nhà vào cuối năm, sau mùa vụ (từ tháng 8 đến tháng 12 Âm lịch). Nhìn bên ngoài thì có vẻ rất đơn giản, nhưng không nhiều người biết được để xây dựng một ngôi nhà trình tường rất tốn sức và thời gian, thậm chí kéo dài đến 4-5 tháng ròng rã.
Khoác lên mình màu mái mới nhưng vẫn giữ được nét truyền thống
Điểm đặc biệt các ngôi nhà ở đây đều được làm theo kiểu trình tường bằng đất, có một cửa ra vào, không có các cửa sổ lớn, mà chỉ có một số lỗ thông hơi trên tường. Tường nhà là bộ phận chịu lực chính, nên thường được trình dày từ 45 – 50cm, cao khoảng 4,5-5m, chân tường phía trước được xếp đá để chắc móng, khi trình tường người dân thường cho thêm vào bên trong các loại đá nhỏ để tạo kết cấu tường được thêm chắc chắn. Bên trong mỗi căn nhà phía trên có sàn gác – đây chính là nơi cất trữ lương thực, nông sản và các loại công cụ sinh hoạt khác. Mái nhà theo kiểu 4 mái, úp sát với phần trên của tường nhà. Phía trước ngôi nhà trình tường truyền thống của người Hà Nhì đen có một cửa ra vào chính với chiều cao vừa phải, không có cửa phụ. Ngoài 04 bức tường bao quanh nhà thì trong nhà thường có một bức tường nằm ngay phía sau cửa chính vào, ngoài ý nghĩa tăng công năng sử dụng thì bức tường này cũng là cách để người Hà Nhì hạn chế không khí lạnh đi trực diện từ ngoài vào trong căn nhà.
Quá trình làm tường nhà
Trong ngôi nhà của người Hà Nhì, bếp được coi là không gian có ý nghĩa rất quan trọng. Do khí hậu địa bàn nơi người Hà Nhì sinh sống thường quanh năm sương mù, độ ẩm cao, nhiệt độ xuống thấp nên bếp của người Hà Nhì bao giờ cũng đặt trong nhà, có tác dụng vừa giữ ấm áp vừa giúp cây cột, tường nhà thêm chắc bền. Các hoạt động hàng ngày của gia đình người Hà Nhì hầu hết đều diễn ra quanh bếp lửa, từ nấu ăn đến tiếp khách, bếp còn là nơi thờ thần bếp linh thiêng. Bởi vậy, có nhiều điều kiêng kị liên quan đến bếp lửa như khi ngồi không được để chân hay làm dịch chuyển viên đá dựng ở góc bếp vì theo quan niệm của người Hà Nhì, viên đá chính là nơi trú ngụ của thần bếp. Vào mỗi dịp đầu năm hoặc cuối năm, người phụ nữ – mẹ, sẽ chịu trách nhiệm sửa soạn dâng lễ cho thần bếp, nếu người mẹ trong gia đình đã mất thì người con gái lớn sẽ chịu trách nhiệm này thay người mẹ.
Ngôi nhà rêu phong cổ kính
Ngôi nhà trình tường được coi là một di sản văn hóa của người Hà Nhì thể hiện rõ ràng những nét độc đáo đặc sắc vừa là tổ ấm của mỗi gia đình, vừa thể hiện tinh thần đoàn kết của cả cộng đồng. Ngôi nhà không chỉ là để che nắng che mưa mà còn là nơi sưởi ấm tâm hồn, nơi diễn ra các sinh hoạt hàng ngày, tích tụ hình thành nên nét truyền thống văn hoá của mỗi gia đình, của mỗi dân tộc. Những ngôi nhà trình tường của dân tộc Hà Nhì ở Y Tý khi nhìn từ trên cao xuống tựa như những chiếc nấm khổng lồ nằm bên sườn núi đang mờ ảo, lúc ẩn lúc hiện trong sương mù tạo nên bức tranh thơ mộng mà trầm mặc. Vẻ đẹp ấy không khỏi xốn xang lòng người. Những ngôi nhà trình tường là một điểm nhấn đặc biệt đối với du khách, đặc biệt những ngôi nhà trình tường cổ còn là địa điểm check-in lý tưởng của du khách trong hành trình khám phá mảnh đất Y Tý hoang sơ.
Những người đam mê khám phá văn hoá truyền thống, khi tìm hiểu văn hóa người Hà Nhì ở Y Tý thì sẽ không bao giờ bỏ qua tìm hiểu về ngôi nhà trình tường nơi đây, bởi đây chính là chìa khoá mở ra thế giới văn hoá độc đáo của người Hà Nhì nơi vùng cao của huyện Bát Xát.
MẠNH LINH – PHÒNG VĂN HOÁ VÀ TT