BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ BẢN SẮC VĂN HOÁ CÁC DÂN TỘC

Bát Xát – vùng đất biên cương phía Tây Bắc của tỉnh Lào Cai, miền đất của cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp, giàu truyền thống lịch sử văn hóa, là mái nhà chung của 23 dân tộc anh em với bản sắc văn hóa độc đáo, đa dạng. Trải qua thời gian, các giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc đã và đang được bảo tồn, phát huy và phát triển. Đó cội nguồn sức mạnh, là nền tảng tinh thần vững chắc để Nhân dân các dân tộc huyện Bát Xát tiếp tục tiến bước trong công cuộc đổi mới và hội nhập, góp phần thực hiện mục tiêu đưa Bát Xát trở thành huyện biên giới phát triển của tỉnh Lào Cai.

Lễ hội Roóng Poọc (Xuống đồng) của người Giáy tại Xã Quang Kim

Trên cơ sở những thành tựu trong phát triển kinh tế – xã hội nói chung và văn hoá nói riêng; nhận thức đầy đủ bối cảnh thuận lợi và khó khăn của giai đoạn hiện nay. Đồng thời quán triệt sâu sắc đường lối phát triển văn hoá của TW, của Tỉnh uỷ Lào Cai, Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ huyện Bát Xát lần thứ XXIII, nhiệm kỳ 2020-2025 đã xác định: Phát triển văn hóa, thể thao truyền thống, phát huy giá trị văn hóa truyền thống gắn với việc nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân”…; “Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc, khôi phục các giá trị văn hóa truyền thống, phát triển sâu rộng các phong trào văn nghệ, thể dục thể thao, vận động cải tạo các hủ tục lạc hậu gắn với xây dựng nông thôn mới”…
Ngay sau Đại hội, BCH Đảng bộ huyện đã ban hành Đề án số 05-ĐA/HU ngày 01/12/2020 của BCH Đảng bộ huyện Bát Xát khóa XXIII, nhiệm kỳ 2020-2025 về Phát triển du lịch gắn với bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc huyện Bát Xát giai đoạn 2020 – 2025. Theo đó, UBND huyện Bát Xát đã cụ thể hoá Nghị quyết Đại hội và Đề án số 05-ĐA/HU của BCH Đảng bộ huyện lần thứ XXIII bằng kế hoạch cho cả giai đoạn và từng năm; huy động nguồn lực, phân công phân nhiệm cụ thể cho các cơ quan, các xã, thị trấn nhằm thực hiện hiệu quả chủ trương của Đảng bộ huyện về phát triển du lịch gắn với bảo tồn, phát huy bản sắc văn hoá các dân tộc.
Nhận thức của cấp ủy, chính quyền từ huyện đến cơ sở và các tầng lớp Nhân dân trên địa bàn huyện Bát Xát về xây dựng và phát triển văn hóa, con người đã có chuyển biến tích cực. Văn hóa đang dần trở thành trung tâm trong các đề án, kế hoạch, chương trình phát triển. Đảng bộ huyện đã chủ động huy động nguồn lực, lãnh đạo, chỉ đạo phát triển du lịch gắn với bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc huyện Bát Xát, phấn đấu xây dựng Bát Xát là điểm đến hấp dẫn và là bộ phận quan trọng trong tổng thể du lịch Lào Cai với Y Tý là trung tâm du lịch mới, giàu bản sắc.
Công tác bảo tồn, tôn tạo, quản lý và khai thác, phát huy giá trị các di sản văn hóa trên địa bàn huyện được quan tâm. Nét văn hóa đặc sắc của các dân tộc trên địa bàn huyện được thể hiện ở nhiều khía cạnh khác như: kiến trúc đặc trưng và các lễ hội đặc sắc; văn hóa ẩm thực phong phú và đa dạng của từng dân tộc; các nghề thủ công truyền thống còn được lưu giữ và phát triển.
Bát Xát đã từng bước quan tâm công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di tích, danh thắng đã được công nhận gồm: 02 di tích danh thắng cấp Quốc gia (Di tích lịch sử văn hóa Động Mường Vi; Di tích danh thắng ruộng bậc thang thung Lũng Thề Pả) và 02 Di tích văn hóa – lịch sử cấp tỉnh Đền Mẫu (xã Trịnh Tường) và di tích danh lam thắng cảnh đường đá cổ Pavie (xã Sàng Ma Sáo, được công nhận năm 2023).
Đền Mẫu Trịnh Tường được khởi công trùng tu từ tháng 6 năm 2020. Sau hơn 3 năm thực hiện trùng tu, tôn tạo các hạng mục với tổng dự toán 21,6 tỷ đồng. Đến nay, Đền Mẫu Trịnh Tường đã hoàn thành giai đoạn 2; quy mô tầm vóc được nâng cấp mở rộng khang trang, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của Nhân dân và du khách thập phương.

Đền Mẫu Trịnh Tường – Di tích văn hóa, lịch sử cấp tỉnh

Đối với văn hoá phi vật thể, Bát Xát vừa là nơi cung cấp chất liệu, vừa là địa bàn chính được lập hồ sơ công nhận với tổng số 10 di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia gồm: Nghi lễ cấp sắc của người Dao; Lễ hội Roóng Poọc (Xuống đồng) của người Giáy; Lễ hội Khô Già Già (Cầu mùa) của người Hà Nhì đen; Chữ Nôm của người Dao tỉnh Lào Cai; Nghệ thuật múa khèn của người Mông; Lễ Khoi Kìm (Cúng rừng) của người Dao; Lễ Gạ Ma Do (cúng rừng) của người Hà Nhì; Nghi lễ Then của người Giáy huyện Bát Xát; Lễ hội Pút tồng (Tết nhảy) của người Dao đỏ; Tri thức dân gian trong canh tác ruộng bậc thang của người Hà Nhì huyện Bát Xát). Mỗi lễ hội đều có nét tiêu biểu riêng và chứa đựng trong đó nhiều giá trị văn hóa cao đẹp, đậm đà bản sắc dân tộc. Lễ hội được coi là nhịp cầu nối quá khứ với hiện tại, là một trong những môi trường giáo dục truyền thống và văn hóa dân tộc tốt đẹp cho thế hệ trẻ, là một nhu cầu tinh thần chính đáng của Nhân dân.

Phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá ở khu dân cư, phong trào xây dựng gia đình văn hoá, làng văn hoá, cơ quan văn hoá phát triển sâu rộng. Đến nay, đã có trên 88% số hộ được công nhận danh hiệu gia đình văn hóa; trên 90 % đạt thôn, tổ dân phố văn hoá. Nhân dân đoàn kết thực hiện tốt nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang, bài trừ nhưng thủ tục lạc hậu, tích cực tham gia xây dựng nông thôn mới. Phong trào văn hoá, văn nghệ, thể dục thể thao phát triển mạnh mẽ, trở thành nhu cầu không thể thiếu trong đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư. Trong đó các môn thể thao dân tộc, trò chơi dân gian như bắn nỏ, ném còn, kéo co, đẩy gậy, đánh yến và độc đáo hơn trò chơi nhảy vòng, nhảy que của dân tộc Hà Nhì… được quan tâm bảo tồn, phát huy thông qua các hoạt động lễ hội, các dịp đón tết đến xuân về, các sự kiện văn hoá du lịch trên địa bàn.
Công tác rà soát, lập hồ sơ công nhận và phát huy vai trò của các nghệ nhân dân ưu tú, nghệ nhân dân gian, người có uy tín trong cộng đồng, các già làng, trưởng bản được quan tâm. Các nghệ nhân đã từng bước phát huy được vai trò hạt nhân trong giữ gìn, bảo tồn phát huy bản sắc văn hóa dân tộc; là sợi dây kết nối các yếu tố truyền thống, bản sắc văn hóa dân tộc với cộng đồng, đồng thời làm giàu thêm các giá trị di sản văn hoá thông qua các hoạt động sinh hoạt văn hoá. Trong giai đoạn hiện nay, những nghệ nhân, già làng, người có uy tín chính là kho tư liệu, là “cơ sở dữ liệu” vô cùng quý giá, là nhân tố chính trong thực hành và truyền dạy các giá trị bản sắc văn hóa các dân tộc đến thế hệ trẻ. Bên cạnh đó, trong các phong trào thi đua, các cuộc vận động thì vai trò của các nghệ nhân, người có uy tín, già làng, trưởng bản có vai trò quan trọng trong định hướng các giá trị truyền thống, vận động Nhân dân đẩy lùi các hủ tục lạc hậu, đề kháng trước các giá trị lai căng phản văn hoá, giáo dục thế hệ trẻ lòng tự hào, trách nhiệm bảo vệ bản sắc văn hóa riêng của dân tộc mình ở địa phương.

Quá trình quần cư, lao động sản xuất của đồng bào, Nhân dân các dân tộc Bát Xát còn tạo tác thành những danh lam thắng cảnh kỳ vĩ đó là các thửa ruộng bậc thang, đặc biệt là tại các xã Sàng Ma Sáo, Dền Sáng, Y Tý, A Lù… Đây là kiệt tác tiêu biểu, lưu trữ những tri thức dân gian tích luỹ hàng trăm năm của tập quán canh tác của các dân tộc vùng cao huyện Bát Xát. Trí sáng tạo và bàn tay lao động cần cù còn thể hiện trong lối kiến trúc truyền thống đặc sắc mà nổi bật là kiến trúc nhà ở Trình Tường của người Hà Nhì với căn nhà hình vuông bốn mái hình chóp, lập gianh hàm chứa những tri thức về năng lực thích ứng với thiên nhiên giá rét của vùng cao. Bên cạnh đó, cộng đồng các dân tộc huyện Bát Xát lưu trữ và trao truyền nhiều chất liệu âm nhạc dân gian truyền thống đặc sắc với giai điệu và nhạc cụ đa dạng: Đàn môi, Đàn Óc tờ, Kèn lá, Nhị của người Hà Nhì; Khèn, Sáo, Gậy Sinh tiền của người Mông; Kèn Pí lè; Trống, chụm choẹ của người Giáy; Chuông, Trống của người Dao…. Ngoài ra, đồng bào các dân tộc Bát Xát còn bảo tồn và phát huy được một số nghề truyền thống tiêu biểu như: Chạm khắc bạc của người Dao; may thêu, dệt vải của người người Mông, người Dao, người Giáy, Hà Nhì; đan lát của người Hà Nhì; nghề nấu rượu thóc của dân tộc Dao, nghề rèn nông cụ của dân tộc Mông…
Nói đến đặc sắc văn hoá của cộng đồng các dân tộc Bát Xát, còn phải kể đến các phiên chợ vùng cao. Tại chợ phiên chợ phiên Y Tý, Mường Hum…du khách sẽ được trải nghiệm với nhiều nét đẹp văn hoá đặc sắc của vùng cao. Chợ phiên Y Tý họp vào ngày thứ 7 hằng tuần, chủ yếu bày bán sản vật địa phương: gạo, ngô, đậu, rau, hoa quả…với vẻ đẹp tự nhiên, chất phác của người bán và trang phục truyền thống. Chợ phiên Mường Hum họp vào chủ nhật hàng tuần, là nơi gặp gỡ, giao lưu, trao đổi hàng nông sản, hàng tiêu dùng của bà con các dân tộc cụm xã Mường Hum… Những cô gái, chàng trai ở bản làng đi chợ không chỉ để mua bán mà còn đi để tìm hiểu, giao lưu đầy tình tứ. Ngày chợ phiên vì thế ai cũng làm đẹp chẳng kém gì đi dự ngày hội.
Những kết quả trong công tác bảo tồn và phát huy bản sắc văn hoá của Đảng bộ huyện Bát Xát, đã góp phần từng bước xây dựng “nền tảng tinh thần xã hội”, tạo động lực phát triển kinh tế – xã hội một cách bền vững. Kế thừa thành tựu qua 75 năm lãnh đạo của Đảng bộ huyện Bát Xát, diện mạo, sức sống của đời sống văn hoá các dân tộc đã không ngừng được vun đắp, kết tinh các giá trị văn hoá tốt đẹp các dân tộc. Đồng thời giữ gìn được tính “thống nhất trong đa dạng”, tạo nên sức hấp dẫn và làm sáng lên truyền thống văn hoá giàu bản sắc, đa sắc màu của 23 dân tộc anh em cùng sinh sống nơi vùng vùng đất “đêm cửa thác”./.